Ułaskawienie w polskim prawie karnym

WSTĘP

               Rozważania dotyczące postępowania ułaskawieniowego należy rozpocząć od tego, że prawo łaski jest prerogatywą Prezydenta RP, a wynika to z art. 144 ust. 3 pkt 18 Konstytucji RP. Przepis ten stanowi, że Prezydent Rzeczypospolitej, korzystając ze swoich konstytucyjnych i ustawowych kompetencji wydaje akty urzędowe. Akty urzędowe Prezydenta RP wymagają dla swojej ważności podpisu Prezesa Rady Ministrów (kontrasygnata), który przez podpisanie aktu ponosi odpowiedzialność przed Sejmem. Nie dotyczy to m.in. stosowania prawa łaski. Ponadto w Konstytucji RP odnajdziemy jeszcze jeden przepis odnoszący się do tego zagadnienia, a mianowicie art. 139, który stanowi, że Prezydent Rzeczypospolitej stosuje prawo łaski. Prawa łaski nie stosuje się do osób skazanych przez Trybunał Stanu. Niestety prócz powyższych uregulowań w Konstytucji RP nie odnajdziemy już więcej przepisów odnoszących się do prawa łaski. Na próżno szukać w niej wyjaśnienia treści prawa łaski oraz samej procedury ułaskawieniowej.

               Podążając za Dariuszem Świeckim wskazać należy, że „Prezydent nie ma żadnego ograniczenia co do zakresu przedmiotowego i sposobu skorzystania z prawa łaski”^[1]. Ponadto „Prezydent RP może skorzystać z prawa łaski w każdej sprawie o przestępstwo i wykroczenie. Konstytucja nie odpowiada na pytanie, czy może on skorzystać z tego prawa jeszcze przed prawomocnym skazaniem. Na pierwszy rzut oka wydawałoby się, że dopuszczalne jest ułaskawienie w postaci abolicji indywidualnej (tzn. darowania i puszczenia w niepamięć określonego przestępstwa w drodze tzw. ustawy amnestyjnej lub abolicyjnej; abolicja może dotyczyć tylko czynów, za które jeszcze nie nastąpiło prawomocne skazanie), skoro art. 139 Konstytucji nie czyni tu żadnych restrykcji. Jednakże do 16 XI 2015 r. Prezydent RP nigdy nie podjął takiej decyzji”^[2]. W miejscu tym warto również przytoczyć słowa autorów artykułu „Zakres przedmiotowy prawa łaski z art. 139 Konstytucji (o niedopuszczalności stosowania abolicji indywidualnej)” Adriana Dudy i Agnieszki Wąglorz, mianowicie „w polskiej nauce prawa zauważa się, iż teoretycznie możliwa jest konstrukcja łącząca w treści prezydenckiego prawa łaski, jako aktu indywidualnego, zarówno ułaskawienia, jak i abolicji indywidualnej. Różnice pomiędzy tymi dwoma zakresami znaczeniowymi dotyczą etapu postępowania karnego, w którym Prezydent może skorzystać z prawa łaski, co musiałby pociągać za sobą zasadnicze różnice w treści wydawanego w tym przedmiocie postanowienia. W przypadku ułaskawienia następowałoby to już po uprawomocnieniu się orzeczenia sadu pierwszej instancji lub wydaniu przez sąd drugiej instancji merytorycznego orzeczenia. Łaska nakierowana byłaby na orzeczoną w konkretnym wyroku sankcję, zwalniając już wtedy skazanego od dolegliwości orzeczonych w wyroku. Byłaby zatem aktem nieingerującym w tok postępowania karnego ani w sam wyrok, a jedynie wpływałaby na postępowanie wykonawcze. W taki właśnie sposób prawo łaski rozumie większość doktryny prawa konstytucyjnego. Jeśli zaś chodzi o drugi przypadek, czyli abolicję indywidualną, Prezydent stosowałby łaskę na wcześniejszym etapie postępowania karnego, w ogóle nie dopuszczając do wydania prawomocnego orzeczenia – oznaczałoby to uwolnienie określonej osoby nie tyle od konkretnej sankcji karnej, lecz od samej możliwości poniesienia odpowiedzialności karnej”^[3].

               Podsumowując tą część należy zauważyć, że zakres pojęciowy „prawo łaski” budzi w doktrynie prawa konstytucyjnego duże poruszenie. Nie wdając się jednak w dalszą analizę tego zagadnienia w dalszej części omówione zostanie postępowania ułaskawieniowe, a więc postępowanie, którego regulacje odnajdziemy w Kodeksie postępowania karnego.

POSTĘPOWANIE UŁASKAWIENIOWE

Jak już zostało to wspomniane, uregulowanie materii dotyczącej postępowania ułaskawieniowego odnajdziemy w art. 560 – 568 k.p.k. To, że jedynym organem uprawnionym do ułaskawienia jest Prezydent RP, pociąga za sobą konieczność odpowiedniej selekcji próśb o skorzystanie z prawa łaski oraz zachowania racjonalnych od niej wyjątków^[4]. Po analizie przepisów kodeksu postępowania karnego wyróżnić można dwa rodzaje postępowań.

               Pierwszym rodzajem postępowania jest postępowanie wszczynane na prośbę. Krąg osób, które mogą zwrócić się prośbą o ułaskawienie skazanego został wskazany w art. 560 § 1 k.p.k. Osobami tymi są:

• sam skazany,
• osoba uprawniona do składania na jego korzyść środki odwoławcze,
• krewni w linii prostej,
• przysposabiający lub przysposobiony,
• rodzeństwo,
• małżonek,
• osoba pozostająca ze skazanym we wspólnym pożyciu.

Ponadto prośbę o ułaskawienie może sporządzić obrońca tak z wyboru jak i z urzędu, który występował w sprawie, co wynika z przepisu art. 84 § 1 k.p.k. Skazany może również ustanowić obrońcę na potrzeby postępowania ułaskawieniowego.

Prośba o ułaskawienie powinna odpowiadać warunkom formalnym pisma procesowego, które to zostały określone w art. 119 § 1 k.p.k., a więc:

• oznaczenie organu, do którego jest skierowane, oraz sprawy, której dotyczy,
• oznaczenie oraz adres wnoszącego pismo,
• treść wniosku lub oświadczenie, w miarę potrzeby z uzasadnieniem,
• datę i podpis składającego pismo.

Adresatem prośby może być jeden z organów postępowania ułaskawieniowego, a więc pismo może zostać skierowane do sądu I instancji, do Prokuratora Generalnego i do Prezydenta RP.

Ponadto, nie bacząc na to, kto był inicjatorem postępowania a także do kogo została prośba skierowana, przesyła się ją do sądu, który w pierwszej instancji wydał wyrok. Sąd ten powinien w ciągu 2 miesięcy od daty otrzymania prośby rozpoznać ją. Zgodnie z art. 561 § 1a k.p.k. w wypadku wyroku przejętego do wykonania w Rzeczypospolitej Polskiej prośbę o ułaskawienie przedstawia się sądowi, który orzekł w pierwszej instancji o przejęciu wyroku do wykonania.

Sąd rozpoznaje prośbę o ułaskawienie w takim samym składzie, w jakim orzekał. (art. 562 § 1 zd. 1 k.p.k.). Znaczy to, że jeżeli orzekał np. powiększony skład ławniczy (art. 28 § 3 k.p.k.) sądu okręgowego w pierwszej instancji, to taki skład powinien wypowiedzieć się o prośbie o ułaskawienie. Ponadto w skład sądu powinni w miarę możności wchodzić sędziowie i ławnicy, którzy brali udział w wydaniu wyroku (art. 562 § 1 zd. 2 k.p.k.). To oni są w stanie przypomnieć sobie sylwetkę skazanego, która ma nie byle jaki wpływ na ułaskawienie^[5].

W związku z tym, iż zgodnie z art. 563 k.p.k. rozpoznając prośbę o ułaskawienie sąd w szczególności ma na względzie zachowanie się skazanego po wydaniu wyroku, rozmiary wykonanej już kary, stan zdrowia skazanego i jego warunki rodzinne, naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem, a przede wszystkim szczególne wydarzenia, jakie nastąpiły po wydaniu wyroku, ważne jest odpowiednie uzasadnienie wniosku a także powołanie takich dowodów, które pomogą w udokumentowaniu, że ów wniosek jest zasadny. W związku z powyższym w treści prośby o ułaskawienie można wnieść o przeprowadzenie dowodu z opinii z miejsca pracy czy zaświadczenia lekarskiego, jak również można wnieść o przeprowadzenie przez sąd np. wywiadu środowiskowego, czy też opinii o skazanym z zakładu karnego.

Sąd w pierwszej instancji może podjąć następujące decyzje:

1. pozostawia prośbę o ułaskawienie bez rozpoznania, jeżeli została ona wniesiona przez osobę nieuprawnioną lub jest ona niedopuszczalna z mocy ustawy (art. 560 § 2 k.p.k.),
2. może pozostawić prośbę o ułaskawienie bez rozpoznania, jeżeli jest to ponowna prośba o ułaskawienie i została wniesiona przed upływem roku od negatywnego załatwienia poprzedniej prośby (art. 566 k.p.k.),
3. pozostawia prośbę bez dalszego biegu w razie braku podstaw do wydania opinii pozytywnej (art. 564 § 1 k.p.k.),
4. wydaje opinie pozytywną – jeżeli orzekał tylko sąd drugiej instancji – a następnie przesyła Prokuratorowi Generalnemu akt sprawy lub niezbędnej ich części wraz ze swoją opinią.

Jeżeli natomiast w sprawie, w której wniesiono prośbę o ułaskawienie, orzekał sąd drugiej instancji, to zgodnie z art. 564 § 2 k.p.k. sąd pierwszej instancji przesyła mu akta lub niezbędne ich części wraz ze swoją opinią. Sąd odwoławczy – sąd drugiej instancji – pozostawia prośbę bez dalszego biegu tylko wtedy, gdy wydaje opinię negatywną, a opinię taką wydał już sąd pierwszej instancji, czyli w sprawie zostały wydane dwie opinie negatywne. W przeciwnym wypadku, a więc gdy choćby jeden sąd wydał pozytywną opinię, sąd odwoławczy przesyła Prokuratorowi Generalnemu akta wraz z opiniami. Warto zauważyć, że zgodnie z art. 564 § 4 opinie pozytywne nie są dostępne dla osób wymienionych w art. 560, a więc osób, które wniosły lub też mogły wnieść prośbę o ułaskawienie skazanego.

Następnie, jeżeli prośbę o ułaskawienie choćby jeden sąd zaopiniował pozytywnie, Prokurator Generalny przedstawia Prezydentowi RP prośbę o ułaskawienie wraz z aktami sprawy i swoim wnioskiem. Prezydent podejmuje decyzje w tej sprawie. Decyzja ta kończy postępowanie.

W razie negatywnej decyzji Prezydenta RP, ponowna prośba o ułaskawienie może zostać wniesiona po upływie roku od negatywnego załatwienia poprzedniej prośby. W przeciwnym wypadku sąd pierwszej instancji będzie mógł ją pozostawić bez rozpoznania.

Ponadto, zgodnie z treścią art. 560 § 3 k.p.k. osoba, która wniosła prośbę o ułaskawienie, może ją cofnąć.

               Drugim rodzajem postępowania jest postępowania wszczynane z urzędu. Takie postępowanie może wszcząć z urzędu Prokurator Generalny, który może żądać przedstawienia sobie akt sprawy z opiniami sądów albo przedstawić akta Prezydentowi RP bez zwracania się o opinię. Ponadto Prezydent RP może zadecydować aby Prokurator Generalny wszczął z urzędu postępowanie o ułaskawienie i tutaj może tak zadecydować w każdym wypadku, jak też w każdym wypadku Prezydent RP może wnioskować o przedstawienie przez Prokuratora Generalnego akt sprawy. To postępowanie również kończy się ostatecznie decyzją Prezydenta RP.

WYKONANIE KARY

               Zasadą jest, że mimo wszczętego postępowania ułaskawieniowego karę się wykonuje. Od tej zasady zachodzi jeden bardzo istotny wyjątek: uznając, że szczególnie ważne powody przemawiają za ułaskawieniem, zwłaszcza gdy uzasadnia to krótki okres pozostałej do odbycia kary, sąd wydając opinię oraz Prokurator Generalny mogą wstrzymać wykonanie kary lub zarządzić przerwę w jej wykonaniu do czasu ukończenia postępowania o ułaskawienie, o czym stanowi art. 568 k.p.k.

Autor: Sebastian Kliński

Bibliografia:

1. Dariusz Świecki, Czynności procesowe obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych, wydanie 2, Warszawa 2011;
2. Stanisław Waltoś, Piotr Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, wydanie 13, Warszawa 2016;
3. Adrian Duda, Agnieszka Wąglorz, Zakres przedmiotowy prawa łaski z art. 139 Konstytucji (o niedopuszczalności stosowania abolicji indywidualnej), Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Rok XX: 2016, z. 1;
4. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555).

---

^[1] Dariusz Świecki, Czynności procesowe obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych, wydanie 2, Warszawa 2011, s. 510.

^[2] Stanisław Waltoś, Piotr Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, wydanie 13, Warszawa 2016, s. 586

^[3] Adrian Duda, Agnieszka Wąglorz, Zakres przedmiotowy prawa łaski z art. 139 Konstytucji (o niedopuszczalności stosowania abolicji indywidualnej), Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Rok XX: 2016, z. 1, s. 51-52.

^[4] Stanisław Waltoś, Piotr Hofmański, Proces karny. Zarys systemu …

^[5] Stanisław Waltoś, Piotr Hofmański, Proces karny. Zarys systemu …